“Il maestro” Fellini con il film “E la nave va” (1983) ha trasmesso un’immagine di un’arte in via d’estinzione e di una società che non è consapevole delle vicende che la recingono. La società di oggi è proprio così. Questa critica sociale ci farà ridere e commuovere, attraverso le immagini dello scontro tra musica classica e popolare, e i personaggi surreali nati dalla fantasia del premio Oscar, il regista italiano più popolare di tutti i tempi e più influente del XX secolo. / „Il maestro“ Fellini je filmom „E la nave va“

„I brod plovi“ (1983.) prenio sliku o umjetnosti koja vene i o društvu koje nije svjesno događaja oko sebe. Društvo današnjice upravo je takvo. Ova socijalna kritika nasmijat će vas i dirnuti, kroz slike sukoba klasične i popularne glazbe i nadrealnih likova iz mašte nagrađivanog oskarovca, najpopularnijeg talijanskog redatelja svih vremena i najutjecajnijeg redatelja 20. stoljeća.

Lo spettacolo dura circa un’ora e trenta minuti. / Predstava traje oko jedan sat i trideset minuta.

Igor Pison e Lea Kukovičič: Cinque chiavi per E la nave va di Fellini sulle tavole teatrali

1. Un film o uno spettacolo teatrale

Perché metter un film in scena? Guarderemo un film o uno spettacolo?
L’arte di Fellini in questo film si avvicina molto alla scena teatrale. Il ponte di una nave rappresenta una buona metafora per le tavole del palco. Intuitivamente, è stato lo spazio della nave a convincerci che questo film avrebbe potuto facilmente riversarsi nello spazio del teatro. La nave simboleggia una sorta di limite prima dell’infinito. Il suo lusso nega costantemente il fatto che siamo in mare. Sale, saloni, caffè, stanze convincono costantemente il pubblico (e i personaggi!) che siamo da qualche altra parte. Mi sembra che in un simile gioco di “alienazione” si possa riconoscere ciò che è, secondo me, “teatrale”: in quella proiezione di me stesso in un altro spazio, ho trovato la prima chiave dello spettacolo.

2. Chi sta guardando lo spettacolo?

Il ruolo di giornalista “osservatore e commentatore” è estremamente presente nel film. Federico Fellini ha affermato in un’intervista televisiva che il personaggio di Orlando è un osservatore estremamente attento che non giudica il mondo con il criterio della simpatia. Secondo Fellini, il ruolo dell’artista è quello di mostrare tutto ciò che ci circonda. Non possiamo semplificare eventi complicati, altrimenti banalizzeremmo il mondo che ci circonda. Nella spettacolo “E la nave va”, il film di Fellini è presente come spunto di riflessione da cui non ci si discosta, è un riferimento onnipresente che ci accompagna. Conviviamo con il film su diversi livelli, lo usiamo come riferimento o come sfondo o come sentimento o vogliamo avvicinarci il più possibile ad esso. In termini di dimensioni, i personaggi del film sono sempre più grandi dei personaggi della messa in scena. Per avvicinarci il più possibile ai personaggi del film, abbiamo utilizzato il metodo di riprendere i personaggi dal vivo sul palco. I protagonisti dello spettacolo non sono solo filmati, vogliono essere visti, riconoscibili. Le loro maschere egocentriche sono state create per la “visibilità”, per sottolineare. Chi li sta guardando? Il pubblico, il cameraman, la telecamera e persino se stessi mentre vengono filmati…

3. Di chi è la voce?

Il film è la storia del funerale di una famosa cantante lirica. Il suo ultimo desiderio era che le sue ceneri fossero disperse vicino alla sua isola natale Erim. Pertanto, i più importanti rappresentanti del mondo operistico stanno intraprendendo questo viaggio. Dall’inizio alla fine del film, un filo rosso si stende attorno alla sua voce enigmatica. Questo è un aspetto concettuale importante del film di Fellini, in quanto affronta la voce a più livelli. L’intero film è sincronizzato, la voce per lo più non appartiene al personaggio, ma a un’altra persona che la sincronizza. Il secondo livello è il canto lirico, anch’esso sincronizzato o “labbiale”, come lo chiamiamo in gergo. Nella sincronizzazione stessa, è ovvio che la voce cantata appartiene a un’altra persona e non all’attrice che sta aprendo la bocca in quel momento. Il film parla della morte della proprietaria della voce e rinuncia a cercare di catturare l’essenza della voce, e il fascino rimane allo stato del fascino. Nella messa in scena “E la nave va” la gerarchia visiva si intreccia con la gerarchia e il potere del suono che colpisce fisicamente gli spettatori. Come ci ricorda Mladen Dolar, la voce è sempre insolita. Dopotutto, c’è poco che evochi ricordi più forti della voce umana, forse perché nulla viene dimenticato così rapidamente come la voce.

4. Opera senza opera

In “E la nave va” non viene rappresentata un’opera, né il film prende in prestito dall’opera o utilizza scene dell’opera per enfatizzare la tragedia della morte. Pertanto, il film di Fellini non è un tipico viaggio operistico verso la morte. Ma mostra il viaggio di ciò che resta dopo la morte. Fellini si avvicinò e fece amicizia con il teatro dell’opera piuttosto tardi. Il motivo del film potrebbe essere la morte della famosa soprano Maria Callas. Attorno alla sua mitica voce, Federico Fellini e Tonino Guerra hanno deciso di tessere una storia sul funerale grottesco di una diva dove dei cantanti importantissimi si incontrano per forza di cose. Spostare la storia nel passato (successo poco prima dello scoppio della prima guerra mondiale) sottolinea l’atteggiamento di Fellini nei confronti del teatro piuttosto polveroso e antiquato che – soprattutto in Italia – è diventato una caricatura di se stesso. A differenza dei precedenti film di Fellini, “E la nave va” non contiene la tipica musica da film composta da Nino Rota. Per Fellini era importante scegliere la musica classica più adatta a una determinata scena. Nel nostro spettacolo, ho seguito queste istruzioni e ho scelto la musica in base alle funzioni che può avere per la scena teatrale.

5. Come raccontare una storia

Dopo aver visto il film diverse volte, mi è diventato sempre più chiaro che non si poteva raccontare una sola storia. Il film, che segue la logica indimenticabile dei sogni, crea una sequenza di temi e sentimenti che non vengono mai raccontati del tutto. Come soffia il vento, così la vera consistenza dei personaggi è molto trasparente; restano le voci e le immagini. L’amara ironia del film non sta solo nella predicazione della gentilezza: il film va oltre e afferma che anche il ricordo del passato è qualcosa di passeggiero, di fragile. Fragile proprio come il teatro che si disperde dopo l’inchino al pubblico.

Igor Pison i Lea Kukovičič: Pet ključeva za Fellinijev E la nave va na kazališnim daskama

1. Film ili predstava

Zašto postaviti film u kazalištu? Gledamo li film ili predstavu? Fellinijeva se umjetnost u ovom filmu jako približava kazališnoj sceni. Paluba broda dobra je metafora za kazališne daske. Intuitivno, upravo nas je prostor broda uvjerio da se ovaj film lako može preliti u kazališni prostor. Brod simbolizira svojevrsnu omeđenost pred beskonačnošću. Njegov luksuz stalno niječe činjenicu da smo na moru. Dvorane, saloni, kafići, sobe neprestano uvjeravaju publiku (i likove!) da smo negdje drugdje. Čini mi se da se u takvoj igri „otuđenja” može prepoznati ono što je, po meni, „kazališno”: u toj projekciji sebe u drugom prostoru pronašao sam prvi ključ predstave.

2. Tko gleda predstavu?

U filmu je izrazito prisutna uloga novinara „promatrača i komentatora”. Federico Fellini je u jednom televizijskom intervjuu rekao je da je lik Orlanda izrazito pažljivi promatrač koji ne ocjenjuje svijet po kriteriju simpatičnosti. Prema Felliniju, uloga umjetnika je pokazati sve što nas okružuje. Ne možemo pojednostavljivati komplicirane događaje inače bismo banalizirali svijet oko nas. U predstavi „E la nave va” / „I brod plovi” Fellinijev film je prisutan kao polazišna točka razmišljanja od koje ne odstupamo, sveprisutna je referenca koja nas prati. Koegzistiramo s filmom na različitim raspršenim razinama ili ga koristimo kao referencu ili kao pozadinu ili kao osjećaj ili mu se želimo što bolje približiti. Što se tiče veličine, likovi iz filma uvijek su veći od likova u predstavi. Kako bismo se što više približili likovima iz filma, koristili smo se metodom snimanja likova uživo na pozornici. Protagonisti predstave nisu samo snimljeni, oni žele biti viđeni, prepoznatljivi. Njihove egomanske maske stvorene su za „vidljivost”, za isticanje. Tko ih gleda? Publika, snimatelj, kamera pa čak i sami sebe gledaju dok ih se snima…

3. Čiji je glas?

Film je zgoda o pogrebu slavne operne pjevačice. Njezina je posljednja želja bila da njezin pepeo rasprše blizu rodnoga otoka Erima. Stoga na ovo putovanje polaze najvažniji predstavnici opernog svijeta. Od samoga početka do kraja filma crvena se nit proteže oko njezina zagonetna glasa. Važan je to konceptualni aspekt Fellinijevog filma, jer se bavi glasom na nekoliko različitih razina. Cijeli film je sinkroniziran, glas većinom ne pripada liku, već drugoj osobi koja sinkronizira. Druga razina je operno pjevanje koje je također sinkronizirano ili lip-syncano, kako ga u žargonu nazivamo. Pri samoj sinkronizaciji očito je da pjevački glas pripada drugoj osobi, a ne glumici koja u tom trenutku samo otvara usta. Film govori o smrti vlasnice glasa i odustaje od pokušaja da se uhvati suština glasa, a fascinacija ostaje na razini fascinacije. U predstavi „E la nave va” / „I brod plovi” vizualna se hijerarhija isprepliće s hijerarhijom i snagom zvuka što na gledatelje djeluje fizički. Kako podsjeća Mladen Dolar, glas je uvijek neobičan. Uostalom, malo što izaziva sjećanje jače od ljudskog glasa, možda zato što se ništa ne zaboravlja tako brzo kao glas.

4. Opera bez opere

U „E la nave va” / „I brod plovi” ne uprizoruje se opera, niti film posuđuje radnju iz opere, niti koristi prizore iz opera da bi naglasio tragičnost smrti. Stoga Fellinijev film nije tipično operno putovanje u smrt. Ali prikazuje putovanje ostataka nakon smrti. Fellini se prilično kasno približio i sprijateljio s opernim kazalištem. Povod za film mogla bi predstavljati smrt slavne sopranistice Marie Callas. Oko njezina mitskoga glasa Federico Fellini i Tonino Guerra odlučili su zaplesti priču o grotesknom pogrebu dive na kojem se silom prilika zajedno nađu vrlo važni pjevači. Premještanje priče u prošlost (događa se neposredno prije izbijanja Prvog svjetskog rata) podcrtava Fellinijev odnos prema prilično prašnjavom i staromodnom kazalištu koje je – posebno u Italiji – postajalo karikatura samoga sebe. Za razliku od prethodnih Fellinijevih filmova, „E la nave va” / „I brod plovi” ne sadrži tipičnu filmsku glazbu koju bi skladao Nino Rota. Felliniju je bilo važno odabrati opernu glazbu koja najbolje odgovara određenoj sceni. U našoj predstavi slijedio sam ove upute i odabrao glazbu na temelju funkcija koje može imati za kazališnu scenu.

5. Kako ispričati priču

Nakon što sam film pogledao nekoliko puta, postajalo mi je sve jasnije da se ne može ispričati samo jedna priča. Film, koji slijedi nezaboravnu logiku snova, stvara slijed tema i osjećaja koji nikada nisu u potpunosti ispričani. Kako vjetar puše, tako je i prava dosljednost likova vrlo prozirna; ostaju glasovi i slike. Gorka ironija filma nije samo u propovijedanju ljubaznosti: film to nadilazi i tvrdi da je i sjećanje na prolaznost nešto prolazno, krhko. Baš tako kao što je krhko i kazalište koje se rasprši s naklonom publici.

Fellini u kazalištu

Radosni filmski čin svjetskog klasika najznačajnije osobnosti talijanske kinematografije uopće, jednog od najutjecajnijih redatelja 20. stoljeća dolazi na kazališne daske!

Prvi put film priznatog majstora, talijanskog peterostrukog oscarovca Federica Fellinija „E la nave va” („I brod plovi”) postavlja se kao kazališna predstava na talijanskom jeziku! I to u produkciji Talijanske drame i to na daskama riječkog Kazališta! Adaptaciju i režiju potpisuje slovenski redatelj Igor Pison čija je prva ljubav – opera, što je od velike važnosti za ovu predstavu. Prisjetite se / pročitajte zašto!

„E la nave va” iz 1983. godine nije običan film, proširuje maštu, očaravajuće je stiliziran, dokaz je umijeća studijskog filma i urnebesno je svečani hommage umjetnosti pun šašavosti. Riječ je o nizu uglavnom komičnih komentara o umjetnosti i umjetnicima na opako smiješan i izrazito dirljiv način. Nadrealno je i začudno i često pitate se zašto, ali Fellini vas stalno dovodi do novih vrhunaca užitka na načine na koji to samo on zna pružiti.

Operni pjevači u rivalstvu, dirigenti, aristokrati, političari, izbjeglice – svi na istom brodu ispraćaju preminulu opernu divu. Likovi su uglavnom iz svijeta velike opere. „E la nave va” glazbeno prate brojna poznata klasična djela i arije, ipak, Fellini izvrće slavne partiture naopačke, kao što je učinio primjerice s Verdijevom „Moći sudbine” potpuno izmijenivši stihove. Italija, opera, Verdi. A Fellini se s tim šali?! Nečuveno! Sve to osmišljeno je upravo s ciljem da uvrijedi napuhane puriste. Ispod toga se skriva golemi kreativni impuls kojeg redatelj poistovjećuje sa sposobnošću čovječanstva za preživljavanjem.

Sve to u višestrukim ulogama donosi ansambl Talijanske drame za koje autorski tim predstave ne štedi riječi hvale: Leonora Surian Popov, Mirko Soldano, Ivna Bruck, Giuseppe Nicodemo, Andrea Tich, Sabina Salamon i braća blizanci Filip Eldan, Nikša Eldan.

Priredila Andrea Labik

Radnja filma, ako je ima, je sljedeća:

U srpnju 1914., manje od tri tjedna nakon atentata na Franju Ferdinanda u Sarajevu, događaja koji je bio povod za početak Prvog svjetskog rata. Na nevjerojatno luksuznom prekooceanskom brodu Gloria N. protagonisti sudjeluju u posljednjem ispraćaju nedavno preminule jedinstvene proslavljene sopranistice zvane Edmea Tetua. Planiraju pepeo prosipati nad morem na putu prema jednom od otoka u jadranskom akvatoriju gdje se pjevačica rodila. U atmosferi enigme, putnici se prepiru, vode ljubav, prepuštaju bijesnom suparništvu jer među njima su tašti tenori, snažne sopranistice, dirigenti s tajnim seksualnim životom, neki bivši ljubavnici operne dive, opsjednuti talijanski grof, androgini austrougarski nadvojvoda i njegova sestra, slijepa princeza. Mir je narušen drugog dana kada na brod dođe velika skupina izbjeglica, među kojima su možda i teroristi. Elegantni putnici u početku nastoje biti milostivi prema izbjeglicama. Sve dok ne pokušaju preuzeti prvu klasu, tada ih pošalju u donje palube. Tu je i nostalgični nosorog kojeg otpremaju u amsterdamski zoološki vrt. Na moru izbija geopolitički rat. Film je, kao što je to Fellini i volio činiti, naknadno sinkroniziran na talijanski jezik, a glumačka podjela je međunarodna pa se većinom izgovoreno niti ne poklapa s pokretima usana.

E la nave va, 1983.
Snimano u studijima Cinecittà
Redatelj: Federico Fellini
Originalna ideja i scenarij: Federico Fellini i Tonino Guerra
Fotografija: Giuseppe Rotunno
Montaža: Ruggero Mastroianni
Glazba: Gianfranco Plenizio
Stihovi: Andrea Zanzotto

Priredila Andrea Labik

Federico Fellini talijanski je redatelj i scenarist (Rimini, 20. siječnja 1920 – Rim, 31. listopada 1993).

Iz obitelji srednjeg staleža, polazio katolički internat, od 1938. studirao pravo u Firenzi, ali zapušta studij izdržavajući se crtanjem karikatura i stripova, što nastavlja od 1939. u Rimu, gdje piše skečeve za radio (tada upoznaje buduću suprugu, glumicu G. Masinu) i kaz. trupu A. Fabrizzija. Od 1940. piše i filmske scenarije, a surađujući kao koscenarist i asistent režije s R. Rossellinijem na njegovim neorealističkim remek-djelima Rim, otvoreni grad i Paisá, konačno se odlučuje baviti filmom. Prvo mu je redateljsko ostvarenje Svjetlosti varijetea (1950.), u korežiji s A. Lattuadom, a prvi samostalni film Bijeli šeik (1952.), kojim započinje i njegov prvi ciklus filmova, onih s temom prožimanja zbilje s maštom i nadanjima. Prvi međunarodni uspjeh postiže Dangubama (1953.), dok nagrađivana Cesta začinje drugi ciklus (čine ga još Probisvijet, 1955. i Cabirijine noći), takozvanih filmova iskupljenja, u kojima neorealističke elemente (‘mali’ ljudi, ambijenti zapuštene provincije i predgrađa, naglasci na siromaštvu) nadgrađuje psihološkim i moralističkim opservacijama (tzv. neorealizam duše ili ‘renovirani’ neorealizam) što izaziva animozitet marksističkih kritičara naklonjenih socijalnoj tematici. U tom razdoblju okuplja stalne suradnike scenariste (E. Flaiano, T. Pinelli, B. Rondi), a još od prvog filma surađuje sa skladateljem N. Rotom. Vrhunac te faze, ujedno i prijelaz na drugu, predstavlja film Slatki život (1960.), u kojemu potpuno napušta obrasce klasične naracije, odlučuje se za tzv. mozaičnu strukturu (nizanje bogato obrađenih »krišaka života« bez izrazite uzročnoposljedične povezanosti), za modernističkiji pristup i ‘velegradsku’ tematiku – suvremenog svijeta izobilja, otuđenosti, relativiziranosti moralnih vrijednosti i dekadencije s usredotočenjem na krizu identiteta, a s M. Mastroiannijem kao središnjom inteligencijom takva svijeta. Još povoljniji odjek postiže problemski sličnim, dijelom autobiografskim i metanarativnim filmom, Osam i pol, u kojemu se uz modernistička javljaju i postmodernistička obilježja kakva obilježavaju njegovo daljnje stvaralaštvo, što dovodi do rasapa njegove scenarističke ekipe. Idući filmovi razrađuju pojedine sadržajne ili formalne sastavnice prethodnih: Giulietta od duhova (1965.) djelo je ‘barokne’ modernističke režije i teme prožimanja zbilje i mašte, adaptacija Petronijeva djela Satyricon usmjerava prema usporedbama dekadentnog Neronova Rima s današnjicom, nostalgični reminiscencijski naglasci prevladavaju u Amarcordu, njegovu najuspjelijem djelu te faze, te u filmu Ginger i Fred (1986.), opsjednutost likova seksualnošću u Casanovi (1976.) i Gradu žena (1980.), a izdvaja se Proba orkestra, parabola aktualne političke situacije u Italiji. Po mnogima najznačajnija osobnost talijanske kinematografije uopće, svakako najnagrađivaniji svj. autor između 1953. i 1974., smatran 1960-ih ‘filmskim redateljem superzvijezdom’, Fellini je izvorno obilježio sve etape u razvoju europskog filma od kraja II. svjetskog rata, dajući jednako značajan doprinos svim važnijim tematskim i stilskim orijentacijama. Stvorio je prepoznatljiv osobni autorski svijet sazdan i od teže uskladivih opozicijskih sastavnica: gotovo dokumentaristički precizna zapažanja zbiljnosti u koja podjednako uspješno uklapa znakove pomodne građanske i pučke kulture prožimlju se u kasnijoj fazi sa stiliziranim elementima i vizualizacijama mašte, svijet pragmatične društvene prakse demantira se onim iz cirkuskog spektakla i asocijacijama na nijemu i luckastu komediju, kritičke stavove i eksplicitnost teza ublažava melankolija u prikazu pojedinih situacija i likova, kao i ustrajanje u nadi, sentimentalnim tonovima suprotstavlja se groteska, a nostalgičnima ironija, čime se razlikuje od drugoga velikog nostalgičara svj. filma J. Forda. Ostali filmovi (kao redatelj): Bračna agencija (epizoda omnibusa Ljubav u gradu, 1953.), Napasti doktora Antonija (epizoda omnibusa Boccaccio ’70, 1962.), Toby Dammit (epizoda omnibusa Tri koraka u ludilo, 1968.), Klauni (1970.), Fellinijev Rim (1972.), I plovi brod (1983.), Intervju (1987.), Glas s Mjeseca (1990.).